De stilte voor de bevrijding

Klokken en carillons

Ook de kerkklokken van Nederland luidden minder tijdens de Tweede Wereldoorlog. Vanaf 1942 ging de Duitse bezetter klokken en carillons confisqueren voor de oorlogsindustrie. De klokken werden omgesmolten en gebruikt voor de productie van wapens. Zo verdween de klok van de Westertoren in Amsterdam, iets waar ook de bewoners van het Achterhuis van baalden:

‘We zijn sinds een week allemaal een beetje met de tijd in de war, daar onze lieve Westertorenklok blijkbaar weggehaald is voor fabrieksgebruik en wij dag noch nacht precies weten hoe laat het is. Ik heb nog wel wat hoop dat ze iets uit zullen vinden, dat de buurt een beetje aan de klok doet herinneren, bijvoorbeeld een tinnen, koperen of weet ik wat voor een ding.’
– Het Achterhuis, Anne Frank.

Onbekende fotograaf, 1940, Collectie Anne Frank Stichting Amsterdam

De Domtoren in Utrecht had geluk en mocht zijn klokken houden. De Duitse bezetter was in eerste instantie bang dat de klokken van de Domtoren door het verzet gebruikt zouden worden om codes mee door te geven. Deze angst was ongegrond, want de klokken waren aan het begin van de Duitse inval op 10 mei door de Kunstbeschermingsdienst met houten stellages vastgezet, uit angst voor luchtaanvallen. Vlak na de capitulatie op 15 mei kwam een Duitse functionaris de Domtoren bezichtigen om te zien welke materialen er te halen waren. Snel werd een verzoek ingediend om de klokken van de Dom te sparen, dat werd ingewilligd.

De klokken van de Buurkerk werden in 1942 wel geconfisqueerd. Vlug werden er in Spijk mallen gemaakt van de klokken, zodat ze na de oorlog precies nagemaakt zouden kunnen worden. Daarna werden ze met een boot over de Rijn naar Duitsland vervoerd. Daar kwamen ze alleen nooit aan. Het schip zonk en de klokken kwamen op de bodem van de Rijn terecht, waar ze wonder boven wonder goed intact bleven. Na de oorlog werden de klokken opgedoken en gerestaureerd. Eind vijftiger jaren keerden ze terug naar Utrecht. De Buurkerk bevond zich op dat moment in restauratie, dus werden de klokken verdeeld over andere Utrechtse kerken, waar de klokkentorens ook leeg waren komen te staan. Pas in 2001 kreeg de Buurkerk haar klokken weer terug.

Interieur van de Buurkerk (Buurkerkhof) te Utrecht, de door Jan Tolhuis in 1534 gegoten klok Maria; deze klok is in 1943 door de bezetter uit de toren genomen en weggevoerd, werden na de bevrijding in Duitsland ontdekt en naar Utrecht teruggebracht.

Bevrijding

Met de bevrijding keerde ook de muziek weer terug naar de straat. Veel Utrechters raakten geëmotioneerd toen ze in mei 1945 voor het eerst de klokken van de Dom weer hoorden luiden. Ook straatorgels droegen bij aan de feestvreugde. Overal gingen ze de straat op om de feestende mensen te voorzien van vrolijke muziek. Zo speelde het bekende straatorgel de Arabier tijdens de bevrijding op straten van Amsterdam.

In de eerste dagen na de bevrijding vonden er nog veel incidenten plaats. Een van de bekendste is de schietpartij op de Dam in Amsterdam op 7 mei 1945, toen een gevecht tussen achtergebleven Duitse soldaten en de Binnenlandse Strijdkrachten uitmondde in een drama. Op de Dam had zich een enorme menigte verzameld, die feestvierde en danste. Vanaf het balkon van ‘De Groote Club’, op de hoek van de Kalverstraat en de Dam, begonnen Duitse soldaten in te schieten op de menigte. Mensen schuilden waar ze konden, achter lantaarnpalen, kiosken en achter een straatorgel. Het Snotneusje, de naam van het orgel, had de feestvreugde voorzien van muziek en redde nu het leven van meerdere omstanders. Het straatorgel ving meerdere kogels op. Die dag kwamen er zo’n 32 mensen om het leven, meer dan honderd mensen raakten gewond. Het orgel staat nu, als ware Amsterdamse held, in het Amsterdam Museum.