Automaten

Automaten ontstonden al voor de jaartelling en behoorden toen vooral tot het terrein van ‘magie’ en religie. Zo verhaalde de Griekse Heron al in de 2e eeuw voor Christus in zijn geschrift De automatis over groepen figuren uit Egyptische tempels die offerrituelen volbrachten en daarbij zongen. Het is de vraag of dit getuigschrift op waarheid berust, maar Heron werd in de middeleeuwen en nog lang daarna geciteerd.

De eerste automaat met muziek, een fluitspeler, duikt pas op in een 9e-eeuws document van de gebroeders Musa uit Bagdad. Omdat het origineel verloren ging, is er een ‘working model’ gemaakt.

Schietende schepen

Aan het einde van de 16e en het begin van de 17e eeuw bevond zich in het Duitse Augsburg het centrum van de Europese uurwerkmakerij. Onder andere voor de Habsburgse vorsten werden behalve uurwerken ook bijzondere tafelstukken geleverd. Van mechanische wagentjes met bewegende figuren tot miniatuurschepen die al schietend over tafel gaan. Museum Speelklok vervaardigde een working model van zo’n schietend schip, inclusief muziek, bewegende figuren en een daverend kanonschot met echt buskruit. Om dit working model te mogen demonstreren moest er zelfs een vuurwapenvergunning worden aangevraagd!

Eeuwenoude robot

Tot in de 18e eeuw zijn er verder nauwelijks muziekautomaten te traceren. De beroemde ‘Musicienne’ (ca. 1770), een levensgrote dame die een orgeltje bespeelt van de Zwitserse automatenmaker Jaquet-Droz, is één van de mooiste voorbeelden uit die eeuw. Voordat zij gaat spelen, kijkt ze om zich heen, terwijl ze zichtbaar ademhaalt. Dan buigt ze voorover en bespelen haar vingers de toetsen van het orgeltje. Haar ogen volgen de vingerbewegingen en uiteindelijk maakt ze een buiging. Deze eeuwenoude robot is nog in volle glorie in het Stedelijk Museum van Neuchâtel te bewonderen.

Goochelende apen & vioolspelende clowns

In de 19e eeuw was Parijs het grootste centrum voor de automatenbouw. Daar waren bekende automatenbouwers zoals Vichy, Roullet & Decamps, Bontems, Lambert en Phalibois gevestigd. Van hun hand overspoelde een stoet van goochelende apen, vioolspelende clowns en theedrinkende Chinezen de markt. Museum Speelklok heeft pronkstukken van deze automatenbouwers in de collectie: van Vichy zijn er o.a. de ‘Japanse Dame met Parasol’ en het ‘Dansend Paar’. De publiekslieveling is het Konijn in de Kool van Roullet & Decamps, hoewel deze technisch en muzikaal tot de eenvoudigste automaten behoort.

Levende schilderijen

In de tweede helft van de 19e eeuw worden vele automaten onder een glazen stolp gemaakt. Een spectaculair voorbeeld hiervan is de ‘Kolibrieklok’, waar tijdens het muzikale spel vogels zingen en vliegen en een waterval begint te stromen. De maker van de kooi, de Fransman Bontems, is ook bekend van zijn kooien met levensechte automatisch zingende vogels.

Schilderijen met een bewegend tafereel behoren ook tot de deelcollectie automaten. Een voorbeeld is het complexe schilderij door de Groningse Hendrik Olland. Behalve een uur-, speel- en slagwerk bevat het een klokkenluiderswerk en een mechaniek voor draaiende molens en bewegende golven, schepen en mensfiguren.